مرجع: این مطلب با استفاده از دستورالعمل یونیسف (صندوق کودکان ملل متحد) درباره‌ی نحوه‌ی گفت‌وگوی بزرگ‌سالان با کودکان درباره‌ی جنگ و منازعه و همین‌طور گفت‌وگو با دارا راد، رواندرمانگر تهیه شده است.
تاریخ انتشار: ۲۲ مهر ۱۴۰۲
مدت مطالعه: حدود ۲۰ دقیقه
شانزدهم مهر، یک روز پس از شروع جنگ میان اسرائیل و حماس، گزارش‌هایی درباره‌ی برگزاری جشن‌هایی با عنوان «پیروزی فلسطین» در برخی مدارس ایران منتشر شد. نظر دارا راد، رواندرمانگر ساکن کانادا درباره‌ی مواجهه‌ی شادمانه با مسأله‌ی جنگ را جویا شدیم و پرسیدیم چنین برنامه‌هایی چه اثری روی بچه‌ها می‌گذارند و چه پیامی به آنها می‌دهند: «جشن گرفتن بابت شروع جنگ میان دو گروه، فارغ از اینکه ما چه نگاهی نسبت به آن دو گروه داشته باشیم، حق با کدام گروه باشد یا پیشینه‌ی سیاسی دو گروه درگیر چه باشد، حاوی این پیامِ ضمنی است که جنگ، تعارض و در کل خشونت به خرج دادن و ترویج فرهنگ انتقام جویانه پدیده‌ای آرمانی و مورد تایید جامعه است و باید از آن استقبال کرد. وقتی مدرسه، به عنوان یک نهاد مرجع که باید مروج اهمیت کرامت انسانی و ارزش جانِ تک‌تکِ انسان‌ها باشد، چنین پیامی را به کودک منتقل می‌کند، اثر پیام بیشتر هم می‌شود و احتمال اینکه کودک در اشتباه بودن آن شک کند خیلی کم است.»
آقای راد معتقد است نتیجه‌ی نهایی چنین کاری به رسمیت شناختن خشونت است: «در حقیقت ما داریم به کودک می‌آموزیم که اگر با هم‌کلاسی‌ات هم به مشکلی برخوردی، پرخاش، ستیزه‌جویی و تندخویی نه‌تنها بد نیست، که اتفاقا مورد تأیید هم هست. این دقیقا همان باوری‌ست که به استمرار چرخه‌ی خشونت منجر می‌شود. در حالی‌که کودکان و نوجوانان باید در مدرسه بیاموزند که در مواجهه با هر شکلی از تنش و تعارض با دیگری باید فضای مکالمه ایجاد کنند و برای درک دیگری و پیدا کردن راه حل مناسب بکوشند.»
این رواندرمانگر تأکید می‌کند کودکانی که در خانواده‌های ناسالم رشد می‌کنند، کمتر محبت و توجه می‌بینند، محیط زندگی‌شان امن نیست و در معرض فشار و اضطراب‌اند بیشتر تحت تأثیر این پیام‌های حاوی خشونت قرار می‌گیرند: «به عبارتی، اگر پدر یا مادری مطمئن است که فضای سالمی در خانواده دارند، کودک در خانه مورد محبت و توجه است، احساس امنیت می‌کند، اعضای خانواده به‌راحتی و بدون سانسور درباره‌ی مسائل مختلف به‌شکلی مؤثر و سازنده گفت‌وگو می‌کنند، نیازها و احساسات کودک به رسمیت شناخته می‌شوند و پاسخ مناسب می‌گیرند، احتمال اینکه کودک تحت تاثیر شستشو مغزی قرار گیرند به میزان قابل ملاحظه‌ای کمتر می‌شود.»
از آقای راد پرسیدیم آیا لازم است در خانه درباره‌ی چنین برنامه‌هایی گفت‌وگو شود: «بهترین راه‌کار همین است؛ اینکه یک بزرگ‌سال مورد اعتماد، بدون استفاده از جملاتی مثل به این حرف‌ها گوش نده یا این حرف‌ها بیخودند، نظر و نگاه و احساس خود کودک درباره‌ی موضوع را جویا شود. این گفت‌وگوها بهتر است با سؤال شروع شود و بر اساس آنچه کودک به اشتراک می‌گذارد و طرح می‌کند ادامه یابد. مهم است که فرد بزرگ‌سال پیش از شروع گفت‌وگو درباره‌ی پیام اصلی که می‌خواهد به کودک بدهد و هدفش از طرح مسأله فکر کند. چنین گفت‌وگویی بسته به سن کودک و میزان رشد فکری و شناختی او پیش می‌رود. تقریبا در تمام گروه‌های سنی باید از ارائه‌ی اطلاعات حساس، روایت‌های پیچیده یا جزئیات خشونت‌بار پرهیز شود. بزرگ‌سال باید به یاد داشته باشد که بچه‌های کوچکتر اتفاق‌ها را به شکلی متفاوت با بزرگ‌سالان پردازش می‌کنند و اولین احساساتی که در آنها بیدار می‌شود احساس ناامنی و نگرانیِ از دست دادن است.»
او ادامه می‌دهد: «چنین گفت‌وگویی باید دو هدف عمده را پی بگیرد؛ یکی جایگزین کردن پیام اولیه با این ایده که خشونت در هیچ شکلی، از سوی هیچ گروهی و علیه هیچ موجودی پذیرفته شده نیست و دیگر اینکه اگر ما نتوانیم احساس خشم خود را به‌شکلی سازنده مدیریت کنیم، چرخه‌ی خشم و خشونت قابلیت این را دارد که تا ابد ادامه یابد.»
با توجه به ریشه و پیشینه‌ی مناقشه‌ی اسرائیل و فلسطین، نکته‌ی دیگری که ممکن است در این گفت‌وگوها مطرح شود مسأله‌ی مقاومت در برابر ظلم و سرکوب است. آقای راد در این‌باره می‌گوید: «صحبت درباره‌ی این موضوع هم باید خشونت‌پرهیز باشد. البته این مسأله بسیار پیچیده است و مواجه کردنِ کودک یا نوجوان با این سطح از پیچیدگی روش مؤثری نیست. همچنان باید بر این اصل تأکید کرد که حتی برای اعتراض به ظلم یا ایستادگی در برابر سرکوب هم نمی‌توان به دیگران آسیب زند یا زندگی آنها را تهدید کرد.»
پیشنهادهایی برای آغاز گفت‌وگو با کودکان درباره‌ی جنگ و خشونت
وقتی جنگ و درگیری در صدر اخبار قرار می‌گیرد، احساساتی مثل ترس، اندوه، خشم و اضطراب را در کودکان بیدار می‌کند. آنچه در ادامه می‌خوانید ابزار و ادبیاتی برای گفت‌وگو با کودکان درباره‌ی جنگ، درگیری و خشونت در اختیار شما می‌گذارد تا بتوانید احساس آرامش و امنیت را به آنها بازگردانید.
۱- ببینید بچه‌ها درباره‌ی موضوع چه می‌دانند و چه احساسی نسبت به آن دارند
این گفت‌وگو باید طبیعی شروع شود، یعنی کودک احساس نکند بحث به‌شکلی غیرمعمول طرح شده است و همین‌طور باید در زمان و مکانی آرام و به‌دور از فشار انجام شود به‌نحوی که کودک احساس تحمیل و اجبار نکند. مثلا وقتی همه سر میزِ ناهار نشسته‌اید، وقت خوبی است. علاوه بر پرهیز از تحمیل کردن موضوعی چنین دشوار به کودکان باید توجه داشت که کودک باید برای ادامه‌ی صحبت و فکر کردن درباره‌ی موضوعاتی که مطرح شده وقت کافی داشته باشد و اگر سؤالی به ذهنش رسید بتواند زمان دیگری آن را با شما مطرح کند. بنابراین، قبل از خواب زمان زمان مناسبی برای چنین گفت‌وگویی نیست. هنگام گفت‌وگو تلفن همراه‌تان را کنار بگذارید، تلویزیون را خاموش کنید و هر آنچه ممکن است به کودک القا کند توجه کامل شما را ندارد، از محیط دور کنید. توجه کامل به کودک و حرف‌های او برای ایجاد آرامش و امنیت مورد نیاز چنین گفت‌وگویی ضروری است. به آنها یادآوری کنید که هر وقت نیاز داشتند می‌توانند دوباره با شما صحبت کنند.
برای شروع می‌توانید از کودک بپرسید درباره‌ی وقایع جاری چه چیزهایی می‌داند و چه احساسی دارد. بعضی بچه‌ها ممکن است نه اطلاعات زیادی داشته باشند و تمایلی به گفت‌وگو، بعضی بچه‌ها ممکن است بی‌توجه به نظر برسند در حالی‌که در سکوت نگران و مضطرب‌اند. برای کودکان کوچک تر نقاشی کردن، قصه‌گویی یا فعالیت‌هایی از این دست ابزارهای مناسبی برای باز کردن صحبت‌اند.
کودکان و نوجوانان از راه‌های مختلفی از اخبار جنگ و درگیری آگاه می‌شوند، به‌ویژه کودکانی که به تلفن همراه، ماهواره و دیگر ابزارهای ارتباطی دسترسی دارند. پس باید مراقب آنچه از رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌ها، تلویزیون یا مدرسه می‌بینند و می‌شنوند باشید. این گفت‌وگو فرصتی‌ست برای اطمینان دادن به آنها و تصحیح اطلاعت خلاف واقعیت و غلطی که دریافت کرده‌اند.
هجمه‌ی تصاویر و اخبار دلخراش این تصور را به کودک القا می‌کند که بحران پشت در خانه است. کودکان کوچکتر (خردسالان) معمولا نمی‌توانند بین تصویری که دیده‌اند با زندگی شخصی‌شان تفاوت قائل شوند و ممکن است به این نتیجه برسند که در خطر فوری هستند، حتی اگر جنگ دارد در کشوری دیگر رخ می‌دهد. بنابراین توصیه‌ی اصلی این است که از مواجهه‌ی کودکان با اخبار جلوگیری کنید. احتمال اینکه کودکان بزرگ‌تر و نوجوانان تصاویر و ویدیو‌های نگران‌کننده‌ای در شبکه‌های اجتماعی دیده و از نحوه‌ی تشدید و پیش‌روی درگیری‌ها ترسیده باشند زیاد است.
هرگز نباید نگرانی‌های کودکان را دست کم گرفت یا در گفت‌وگوها ترس و نگرانی‌شان را کم‌اهمیت جلوه داد. وقتی سؤالی می‌پرسند که به نظر شما غلوآمیز یا زیادی نگران‌کننده است، مثلا «قرار است بمیریم؟» یا «سربازها پشت در خونه‌ی ما هستند؟» به آنها اطمینان دهید که چنین چیزی نیست و چنین اتفاقی نخواهد افتاد، در عین حال تلاش کنید بفهمید چه چیزی شنیده یا دیده‌اند که باعث چنین نگرانی شدیدی در آنها شده و چرا چنین هراسی در آنها جان گرفته است. وقتی منبع این نگرانی را پیدا کنید، راحت‌تر می‌توانید متقاعدشان کنید و گفت‌وگوی مؤثرتری با کودک داشته باشید.
احساسات آنها را به رسمیت بشناسید و به آنها اطمینان دهید احساسات‌شان طبیعی‌ست. در عمل به آنها نشان دهید که دارید با مهر، صداقت و توجه کامل به آنها گوش می‌کنید.
۲- گفت‌وگو را آرام و متناسب با سن کودک پیش ببرید
کودکان حق دارند بدانند که در اطراف‌شان چه می‌گذرد و در دنیا چه اتفاقی می‌افتد، این وظیفه‌ی بزرگ‌سالان است که از کودکان در برابر تشویش و پریشانی محافظت کنند و مراقب‌شان باشند. شما کودک خود را بهتر از هر کس دیگری می‌شناسید. از واژگان و زبانی استفاده کنید که برای او قابل درک است و با سن و ویژگی‌های او متناسب است، به واکنش‌های اون توجه کنید و به سطح اضطراب او حساس باشید.
همچنین، اگر نگران کودک‌تان هستید یا بابت آنچه احساس می‌کند غمگین شده‌اید، طبیعی است. اما به خاطر داشته باشید که مرجعِ کودکان در تفسیر جهان بزرگ‌سالان هستند، فرزند شما نشانه‌های عاطفی‌اش را از شما می‌گیرد و دانش و تصویر خود از جهان را بر اساس واکنش‌های شما می‌سازد، بنابراین در عین حفظ صداقت در بیان احساسات‌تان، میانه‌روی در به‌اشتراک‌گذاری عواطف و احساسات با کودک هم مهم است. آرامش کلام‌تان را حفظ کنید و به زبان بدن‌تان آگاه باشید.
به آنها اطمینان خاطر بدهید که خطری آنها را تهدید نمی‌کند. به آنها یادآوری کنید که آدم‌های زیادی در سراسر دنیا سخت در تلاش‌اند تا امنیت و صلح را برقرار کنند.
به خاطر داشته باشید که طبیعی‌ست در برابر برخی پرسش‌های کودک جوابی نداشته باشید. در این موقعیت‌ها می‌توانید بگویید برای پیدا کردن جواب به کمی زمان برای تحقیق نیاز دارید یا از این موقعیت به عنوان فرصتی برای جست‌وجوگری اشتراکی با بچه‌های بزرگ‌تر استفاده کنید. برای جست‌وجو به سراغ منابع معتبر و بی‌طرفی مانند وب‌سایت یونیسف یا سازمان ملل بروید و توضیح دهید که هر خبر و مطلب و ودیویی معتبر و قابل اعتماد نیست، مهم است منابعی قابل اعتماد پیدا کنیم، در برابر اطلاعات پرسش‌گر و کنجکاو باشیم، هر ادعایی را نپذیریم و مراقب داده‌های گمراه‌کننده و غلط باشیم.
۳- بر شفقت و همدلی متقابل تأکید و از برچسب‌‌ها و انگ‌ها پرهیز کنید
پیامدِ همه‌ی تعارض‌ها و جنگ‌ها تعصب، سوگیری و تبعیض علیه گروهی از مردم یا یک کشور است. در گفت‌وگو با کودکان از به کار بردن برچسب‌هایی مثل «آدم‌بدها» یا «شیطان» پرهیز و از این گفت‌وگو به عنوان فرصتی برای ترغیب بچه‌ها به شفقت و همدلی استفاده کنید.
حتی وقتی درگیری در کشوری دوردست اتفاق می‌افتد، می‌تواند باعث شعله‌ور شدن تبعیض و سرکوب در کشور شما شود. مطمئن شوید فرزند شما در معرض یا قربانی قلدری نیست و به زورگویی و قلدری علیه دیگران کمک نمی‌کند.
به کودک یا نوجوان یادآوری کنید که همه‌ی انسان‌ها سزاوار زندگی در امنیت هستند، زورگویی، سرکوب و قلدری همواره و در هر شرایطی غلط است و تک‌تک ما برای ترویج مهربانی، مدارا و حمایت از یکدیگر مسئولیم.
۴- امید دهید و روی واقعیت‌های مثبت و سازنده تمرکز کنید
دانستن اینکه آدم‌ها در حال کمک به هم هستند و با حفظ شهامت و شفقت، یکدیگر را در شرایط سخت یاری می‌کنند برای کودک مهم است. روایت‌های امیدبخش و مثبت را پیدا کنید و آنها را با کودک به اشتراک بگذارید؛ مثل رسیدن اولین گروه‌های امدادی به جنگ‌زدگان یا تظاهرات مردم در شهرهای مختلف دنیا که فریاد صلح و همدلی سر داده‌اند. این احساس که علی‌رغم همه‌ی تلخی‌ها و ناکامی‌ها همچنان می‌توان کاری کرد، هرچند کوچک، برای بچه‌ها امیدبخش است و آرام‌شان می‌کند.
بسته به سن کودک، ببینید آیا دوست دارد در فعالیت‌های مثبت و سازنده مشارکت کند؟ مثلا درباره‌ی آزادی و صلح شعر بگوید، نقاشی بکشد، یا در جمع‌آوری کمک‌های مردمی شرکت کند؟ مشارکتی که برای خود کودک معنادار باشد، مهارت‌های مشارکت مدنی را در او تقویت و احساس توانمندی اجتماعی را در او بیدار می‌کند.
صفحه‌ی «شعرهایی برای صلح» در وب‌سایت یونیسف، حاوی شعرهایی از کودکان و نوجوانان سراسر دنیا که از شعر برای بیان امید به آینده‌ای صلح‌آمیز استفاده کرده‌اند.
۵- گفت‌وگو را با همدلی و توجه به کودک تمام کنید
در پایان گفت‌وگو مهم است که کودک در هاله‌ای از ابهام یا پریشانی باقی نماند. سعی کنید حین گفت‌وگو سطح نگرانی و اضطراب کودک را از طریق مشاهده‌ی زبان بدن‌شان، چشم‌هایشان، لحن سؤال‌ها و پاسخ‌هایشان و نحوه‌ی تنفس‌شان بسنجید.
به کودک یا نوجوان یادآوری کنید مراقبش هستید، به سلامت روانی و وضعیت عاطفی‌اش توجه دارید، همیشه برای شنیدن نگرانی‌ها و حرف‌ها و نظرهایش آماده‌اید و هرگاه احساس نگرانی کند، می‌تواند روی حمایت و همراهی شما حساب کند.
۶- مراقبت و توجه به وضعیت کودک را ادامه دهید
مادامی که خبر از بحران و درگیری می‌رسد، حمایت شما هم باید ادامه یابد؛ اینکه کودک چه احساسی دارد؟ سؤال‌های تازه‌ای برای او پیش آمده؟ موضوعی هست که بخواهد درباره‌ی آن گفت‌وگو کند؟
اگر کودک شما مضطرب و پریشان به نظر می‌رسد، وضعیت سلامت او را کنترل و تغییرات رفتاری، علائمی مثل دل‌درد، سردرد، کابوس‌های شبانه یا بدخوابی را جدی بگیرید.
بچه‌ها نسبت به یک رویداد واحد به شکل‌های مختلفی واکنش نشان می‌دهند. برخی از واکنش‌های کودکان به بحران به‌راحتی قابل تشخیص نیست. خردسالان معمولا بیشتر به والدین و سرپرست‌شان می‌چسبند، نوجوانان اغلب خشم یا سوگواری شدیدی از خود نشان می‌دهند. اگر این واکنش‌ها و رفتارها کوتاه‌مدت و زودگذر هستند، جای نگرانی نیست اما اگر ادامه‌دار شدند، باید از یک متخصص کمک بگیرید.
با معرفی تکنیک تنفس شکمی به آنها کمک کنید فشار و اضطراب‌شان را مدیریت کنند:
- پنج بار نفس عمیق بکشید؛ پنج ثانیه دم و پنج ثانیه بازدم، دم از بینی و بازدم از دهان.
- توضیح دهید: هنگام دم، فکر کن که شکم خود را مثل بادکنکی به‌آرامی باد می‌کنی و هنگام بازدم، به‌آرامی بادکنک را از هوا خالی می‌کن.
همیشه برای گفت‌وگو و پاسخ به سؤال‌های احتمالی کودک آماده باشید. اگر موضوع را در وضعیت نامناسبی مثلا قبل از خواب طرح می‌کند، گفت‌وگو را با چیزی مثبت مثل یک خواندن یکی از کتاب‌های محبوبش تمام کنید.
۷- از احتمال مواجهه‌ی کودک با اخبار کم کنید
به مصرف رسانه‌ای کودک و نحوه‌ی مواجهه‌ی او با اخبار توجه کنید، به‌ویژه وقتی اخبار پر از محتوای نگران کننده و تصاویر خشن و دلخراش هستند.
توصیه‌ی کلی قطع هر شکلی از دریافت خبری‌ست که شما به عنوان بزرگ‌سال کنترلی روی آن ندارید، مثل پخش اخبار از تلویزیون. مادامی‌که کودک حضور دارد، شبکه‌های خبری در حال پخش شدن نباشند و به جز این، به گفت‌وگوهای خود درباره‌ی موضوع توجه کنید، گفت‌وگو با اعضای خانه، در جمع دوستان یا تلفنی. توصیه‌های جزئی‌تر درباره‌ی مواجهه‌ی کودکان با اخبار را این‌جا بخوانید: مراقبت از کودکان و نوجوانان در برابر اخبار ناگوار
۸- مراقبت از خود را فراموش نکنید
وقتی می‌توانید به‌خوبی از بچه‌ها مراقبت کنید که حال خودتان خوب باشد. کودکان همواره در حال رصد کردن شما هستند، واکنش شما به اتفاق‌ها را می‌بینند و از آن اثر می‌پذیرند و الگو می‌گیرند. در واقع، رفتارها و واکنش‌های بچه‌ها به شما نشان می‌دهد که آرام و مسلط هستید یا نه.
اگر مضطرب و غمگینید، به خودتان زمان بدهید و کمک بگیرید. به مصرف رسانه‌ای خودتان هم دقت کنید و حساس باشید. یک راه‌کار برای کاهش اثر اخبار و وقایع ناگوار این است که زمان‌های خاصی را در طول روز برای چک کردن اخبار در نظر بگیرید، جز آن به و‌ب‌سایت‌های خبری سر نزنید. تا جایی که می‌توانید، زمان‌هایی را برای انجام کارهایی که به شما آرامش می‌دهد و انرژی‌تان را احیا می‌کند اختصاص دهید.