مرجع: در تهیه‌ی این متن از مطلبی در وب‌سایت Aha! Parenting استفاده شده است. برای انطباق آن با فرهنگ و ویژگی‌های جامعه‌ی ایرانی بخش‌هایی حذف یا اضافه شده‌اند. منابع مورد استفاده در قسمت‌های افزوده به‌صورت لینک فعال در متن آمده است.
نویسنده: Laura Markham روان‌شناس بالینی، متخصص والدگری مبتنی بر رابطه
تاریخ انتشار: ۲۸ آبان ۱۳۹۹
- فرزند ۲۲ ماهه‌ی من باید چهار روز هفته در مهدکودک ماسک بزند.
- کودک ۴ ساله و برون‌گرای من مدت‌هاست کسی را جز من و خواهر کوچکش ندیده و وضعیت هر روز سخت‌تر و سخت‌تر می‌شود.
- فرزند ۸ ساله‌ی من از کلاس آنلاین متنفر است و می‌گوید ریاضی و روخوانی هم دوست ندارد.
- بچه‌ی ۱۲ ساله‌ی من همه‌ی وقتش را پای بازی آنلاین با دوستانش می‌گذراند و درباره‌ی درس و مشق و تکالیفش به من دروغ می‌گوید.
- بچه‌ی ۱۵ ساله‌ی من تک‌فرزند است و واقعاً دلش برای مدرسه و دوستانش تنگ شده. این روزها تنهامانده و افسرده به نظر می‌رسد.
این‌ها بخشی از شکایت‌های والدین است. اغلب والدین فارغ از سن فرزندشان، نگران اثر انزوای اجتماعی در ماه‌های اخیر روی کودکان و نوجوانان هستند. آموزش از راه دور از لحاظ رشد و پرورش برای کودکان و نوجوانان مناسب نیست و اغلب کودکان، روابط متقابل اجتماعی را که بخشی از فضای آموزشی است، همین‌طور فعالیت‌های فوق برنامه را از دست می‌دهند. اگر مدرسه‌ی فرزند شما باز است و می‌تواند سر کلاس برود، اوضاع بهتر است اما ماسک و حفظ فاصله‌گذاری اجتماعی عاملی است برای احساس افسردگی، دلتنگی و قطع ارتباط. برای بچه‌ها سخت است که در چنین شرایطی هیجان و انگیزه برای یادگیری را حفظ کنند و با ادامه یافتن همه‌گیری، بسیاری از بچه‌های کوچک‌تر، درست مانند بزرگسالان، با اضطراب و افسردگی ناشی از آن دست و پنجه نرم می‌کنند.
پژوهش تازه‌ای در بریتانیا نگرانی متخصصان پرورش کودک را تأیید می‌کند و هشدار می‌دهد که ماه‌ها انزوای اجتماعی می‌تواند آثار بلندمدتی بر سلامت روان کودکان و نوجوانان بگذارد. هرچند نتیجه‌ی این مطالعه نگران‌کننده است اما باید توجه کرد که این نتایج برآمده از مطالعاتی است که طی پنج دهه‌ی گذشته انجام شده و هیچ یک از آن‌ها دقیقاً مطابق شرایطی کنونی ما نیست. البته، واکنش کودکان به تجربه‌ای که همه از سر می‌گذرانیم، بسته به عواملی مثل حمایت والدین، داشتن خواهر یا برادر، میزان برون‌گرایی و امکان رفتن به کلاس درس حضوری، با یکدیگر متفاوت است.
روشن است این همه‌گیری خطرهای آشکاری به دنبال دارد که ممکن است بر فرزند شما هم اثر بگذارد. ما برای حمایت از کودکان و کاهش این خطرها و تهدیدها چه کاری از دست‌مان بر می‌آید؟ در این مطلب، به تفکیک سن پیشنهادهایی برای پاسخ به این سؤال مطرح شده است.
برای تمام سنین
چالش: اضطراب
راه‌حل: ایجاد عادت‌های خانوادگی سالم برای مدیریت اضطراب و فشار
- روتین و روال روزمره، مشخص و تکرارشونده، همین‌طور آیین‌های منحصربه‌فرد خانوادگی از شدت اضطراب و فشار می‌کاهند و به فرآیند عادت‌سازی کمک می‌کنند. مثلاً اضافه کردن ده دقیقه رقص جمعی به برنامه‌ی صبحانه، پیش از این‌که بچه‌ها کلاس آنلاین را شروع کنند.
- تنظیم یک برنامه‌ی مشخص روزانه شامل وقت‌گذرانی بیرون از خانه (در صورتی که امکان رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی وجود دارد)، انجام حرکات ورزشی، گفت‌وگوی خانوادگی، شام یا ناهار خانوادگی، انجام بازی‌های رومیزی (Board games) یا مدیتیشن خانوادگی.
- هم‌فکری برای تهیه‌ی فهرست کارهای مثبتی که هر یک از اعضای خانواده می‌تواند برای ایجاد احساس بهتر در روزهای سخت انجام دهد؛ مثل در آغوش کشیدن، کتاب خواندن، گوش دادن به موسیقی، حباب‌بازی، یا انجام یک بازی مورد علاقه و محبوب.
- مدیریت زمان تماشای صفحه‌ی نمایش (تلویزیون، موبایل هوشمند، تبلت). این به معنای کاهش ساعات برای همه‌ی سنین نیست. در ادامه، به تفکیک سن توضیحات بیشتری آمده است.
- به فرزندتان اطمینان دهید که برقراری احساس امنیت در خانواده وظیفه و مسئولیت شماست و به آن عمل خواهید کرد. وظیفه و مسئولیت آن‌ها هم این است که دست‌هایشان را بشویند، ماسک بزنند، فاصله‌گذاری اجتماعی را رعایت کنند و البته نگران نباشند.
- در حضور بچه‌ها درباره‌ی انتشار ویروس یا بیماری‌ای که ایجاد می‌کند طوری صحبت نکنید که احساس ناامنی و نگرانی کنند و بترسند.
- در حضور بچه‌ها از تماشای اخبار مرتبط با کرونا پرهیز کنید.
چالش: بدخلقی و رفتارهای مخرب و ناهنجار
بعضی بچه‌ها نمی‌توانند ترس‌ها و احساسات‌شان را شناسایی و مستقیماً بیان کنند. این کودکان معمولاً احساسات‌شان را از طریق رفتارهای ناهنجار و مخرب بروز می‌دهند و ناراحتی‌شان را درونی می‌کنند. نتیجه ممکن است به شکل افسردگی یا رفتارهای خودتخریبی بروز کند.
راه حل: کمک به کودکان در شناسایی احساسات و بیان آن‌ها
- مرتب اعلام حضور کنید و اجازه دهید فرزندتان از حضور و همراهی و حمایت شما اطمینان یابد. به احساسات و فکرهای بچه‌ها گوش کنید، عواطف آن‌ها را بپذیرید، به رسمیت بشناسید. ناامیدی یا نگرانی آن‌ها واقعی است و نباید دست‌مایه‌ی طنز قرار گیرد یا به عنوان اتفاقی عجیب یا خنده‌دار با دیگران به اشتراک گذاشته شود. بچه‌ها هم به اندازه‌ی بزرگسالان به سوگواری و برون‌ریزی غم و اندوه نیاز دارند. برای آن‌ها فرصت و فضایی امن ایجاد کنید تا بتوانند احساساتی مثل اندوه و غم و ترس را بیان کنند و با شما به اشتراک بگذارند.
- درهای گفت‌وگو و رابطه را باز بگذارید و ارتباط را حفظ کنید. همدلی کردن و پرسیدن سؤال‌های باز مثل «به نظر می‌رسه نگرانی. به نظرت بدترین چیزی که ممکنه اتفاق بیفته چیه؟» ابزار مناسبی برای حفظ رابطه است. همدلی کردن به معنی ترحم و دلسوزی نیست، صرفاً همراهی کردن و یا موافقت و تأیید نیست، احساساتی شدن و بزرگ‌نمایی احساسات و مشکلات دیگری نیست؛ فهمیدن و به رسمیت شناختن دیگری است، درک متقابل و ارتباط متقابل است، و در بستر یک رابطه‌ی برابر شکل می‌گیرد.
- صبور باشید. بچه‌ها در شرایط فعلی تحت فشارند و اغلب‌شان نمی‌توانند بگویند چرا؟ در عوض، با رفتارهای غیرمعمول و مخرب، و انواع بدخلقی‌ها فشار و استرس را ابراز می‌کنند. بچه‌ها معمولاً در شرایط سخت فقط کافی است گریه کنند. حفظ ارتباط با کودک و کمک به او در فهم و ابراز احساساتش مؤثرتر از تنبیه است.
- اگر فرزندان‌تان با هم زیاد درگیر می‌شوند و دعوا می‌کنند، به آن‌ها کمک کنید راه‌های درخواست مسالمت‌آمیز برای رفع نیازها و رسیدن به خواسته‌هایشان را تمرین کنند. علاوه بر این، فعالیت‌ها و بازی‌های چندنفره و سرگرم‌کننده پیشنهاد بدهید که باعث تقویت همبستگی میان خواهرها و برادرها می‌شوند.
چالش: والدینی که خودشان تحت فشارند
راه‌حل: خودمراقبتی
- والدین آرام، با محبت، مسئول و صبور مهم‌ترین پیش‌نیاز سلامت عاطفی کودکان در همه‌ی سنین است. بنابراین مراقبت از خود مهم‌ترین کاری است که برای مراقبت و محافظت از فرزندان‌تان می‌توانید انجام دهید.
- سطح استرس خود را مدیریت کنید. البته این کار در این دوران پر از فشار و استرس کار سختی است، اما هر کدام از ما به عنوان والد مسئولیم استرس و فشارهای زندگی را مدیریت کنیم. یکی از بهترین راه‌کارها برای مدیریت استرس ساختن عادت‌های تازه‌ای مثل ورزش و نرمش منظم، مدیتیشن، و ارتباط عاطفی با دیگر بزرگسالان است. مهم است که برای خودتان هم وقت بگذارید و با رعایت موازین بهداشت و سلامت، ارتباط فکری و عاطفی خود با دوستان و هم‌فکران‌تان را حفظ کنید. عادت‌های مخربی که باعث افزایش فشار و استرس می‌شوند یا مانعی در مسیر مدیریت استرس هستند را شناسایی و از آن‌ها پرهیز کنید؛ کارهایی مثل تماشای زیاد تلویزیون، وقت‌گذرانی در شبکه‌های اجتماعی، دنبال کردن وسواس‌گونه‌ی اخبار، یا نوشیدن الکل.
نوزادان (صفر تا یک سالگی)
چالش‌ها
- پوشیدن ماسک توسط مراقبان (برای نوزادانی که به مهدکودک می‌روند یا در خانه پرستار دارند) ممکن است در مهارتهای ارتباطی، توانایی تشخیص احساسات فرد از روی حالات صورت، توانایی تطبیق صداها با شکل دهان به هنگام ادای کلمات که از مهارتهای ضروری برای گفتار کودکان است، اختلال ایجاد کند.
- اگر کودک مجبور است مدت طولانی با ماسک در محیطی مثل مهدکودک حاضر شود، ممکن است به توانایی تولید صدا و تعامل با مراقبانش آسیب بزند و این‌ها روی رشد مهارتهای گفتاری و همین‌طور بر اعتماد او به این‌که نیازهایش پاسخ می‌گیرد، اثر می‌گذارد.
- یکی از عوارض استرس، غافل شدن از مسئولیت‌های روزمره است. استرس در والدین سبب می‌شود به نیازهای کودک خردسال خود کمتر پاسخ دهند، مثلاً وقت بیشتری برای پیگیری اخبار صرف می‌کنند یا به دلیل اضطراب شدید، توان پاسخ‌گویی کامل به همه‌ی نیازهای کودک را ندارند.
راه‌حل‌ها:
- از اعضای خانواده یا پرستار کودک کمک بگیرید. در به کار گرفتن این راه‌کار باید به مسائل ایمنی مثل کمک گرفتن از کسانی که احتمال ابتلای آن‌ها به ویروس کووید کمتر است یا استفاده از ماسک هنگام تعامل با کودک توجه کرد.
- به خودتان توجه کنید و برای خودتان -هرچند اندک و کوتاه- وقت بگذارید. کارهایی مثل ورزش منظم یا مدیتیشن به شما کمک می‌کند به شکلی باکیفیت‌تر در کنار فرزندتان حضور داشته باشد.
- هنگام تعامل با کودک (مثل وقت‌هایی که به او شیر/غذا می‌دهید یا با او بازی می‌کنید) به چیزهایی مثل تلویزیون یا تلفن مشغول نباشید.
- بازی‌ها و سرگرمی‌های دو نفره و تعاملی را در برنامه‌های روزانه‌ی کودک بگنجانید. بازی‌هایی که به ارتباط چشمی نیاز دارند.
کودکان نوپا (۱ تا ۳ سالگی)
چالش‌ها:
- یکی از نیازهای کودکان نوپا گذران وقت در فضای باز، تحرک و کشف فضای اطراف است. پاسخ نگرفتن این نیازها باعث می‌شود خانه را به هم بریزند و بدقلقی کنند.
- افزایش مدت تماشای صفحه‌ی نمایش (تلویزیون، موبایل یا تبلت) روی تکامل مغز کودک اثر منفی دارد و توانایی او در تمرکز و توجه را کاهش می‌دهد.
- صورت‌های پوشیده در ماسک اطرافیان، بر پرورش مهارتهای ارتباطی و یادگیری تشخیص احساسات فرد از روی حالات صورت اثر منفی می‌گذارد.
- همراهی دائم و بی‌وقفه با کودک نوپا بدون برخورداری از امکان کمک گرفتن از دیگران ممکن است باعث فشار زیادی روی والدین شود و این فشار به چرخه‌ی معیوب تنش در خانواده منجر شود؛ عصبانیت و فریاد والد به سرکشی و کج‌خلقی بیشتر کودک منجر می‌شود و سرکشی بیشتر کودک، والد را کلافه‌تر می‌کند.
راه‌حل‌ها:
- اگر می‌توانید راهی برای تخلیه‌ی انرژی کودک خارج از خانه پیدا کنید. اگر آمار ابتلا در محله یا شهر شما پایین آمده می‌توانید با رعایت اصول ایمنی، صبح‌های زود یا هر زمان دیگری که کوچه‌ها یا پارک‌ها خلوت‌تر است کودک را به فضای باز ببرید. پشت بام یا بالکن خانه هم می‌تواند تا حدودی نیاز کودک به کشف فضاهای جدید را رفع و انرژی او را تخلیه کند.
- کاهش مدت تماشای تلویزیون یا بازی با موبایل برای کودکی که در خانه حبس شده و کلافه است، آسان نیست. برای کم کردن آسیب می‌توانید برنامه‌ها یا بازی‌های آموزشی مناسب پیدا کنید و تماشای آن‌ها را به زمانی محدود کنید که خودتان مشغول کاری هستید که به هیچ عنوان نمی‌توانید همراه کودک باشید، مثلاً وقت‌هایی که به حمام می‌روید یا جلسه دارید. برنامه‌های تعاملی برای کودکان نوپا، مثل برنامه‌هایی که از او می‌خواهد کلمه‌هایی را تکرار کند یا فعالیت‌های بدنی انجام دهد، اولویت دارند و ریسک بالقوه‌ی نشستن پای تلویزیون یا کار با تلفن و تبلت را کم می‌کنند. برنامه‌ی مناسب برای کودکان در این سن برنامه‌ای است که حرکات دوربین در آن سریع نیست و کودک به راحتی می‌تواند حرکت اجسام و شخصیت‌ها را دنبال کند.
- جایی از خانه را به فضای بازی کودک تبدیل کنید تا کودک بتواند بدون نگرانی از به‌هم‌ریختگی خانه بازی کند و اسباب‌بازی‌هایش را پخش کند. بهتر است این فضا را جایی نزدیک محل کار روزانه‌ی خودتان در نظر بگیرید تا کودک هنگام بازی در دیدرس شما باشد. برای کاهش میزان دخالت خودتان در فرآیند بازی، بهتر است این فضا جایی و طوری طراحی شود که امن باشد و نیاز به نظارت لحظه‌به‌لحظه‌ی شما نباشد. فهرستی از بازی‌هایی تهیه کنید که کودک با حداقل نظارت و مداخله‌ی شما می‌تواند انجام دهد و هر روز دست‌کم یکی از این فعالیت‌ها را در برنامه‌ی روزانه بگنجانید.
- اگر در میان اعضای خانواده یا دوستان نزدیک‌تان کسی هست که احتمال ابتلا به کووید در او پایین است، برای مراقبت از کودک کمک بگیرید؛ کسی که بتواند چند ساعت در هفته بدون ماسک با کودک بازی کند و وقت بگذراند.
- اگر در میان دوستان یا نزدیکان‌تان خانواده‌ی دیگری هست که کودکی هم‌سن فرزند شما دارد و در عین حال می‌دانید که برخورد سخت‌گیرانه‌ای با اصول و مراقبت‌های بهداشتی کرونا دارند، قرار بگذارید که چند ساعت در هفته به‌صورت چرخشی مراقبت از بچه‌ها را بر عهده بگیرید. به این ترتیب والدین در هر دو خانواده در هفته ساعت‌های خالی برای خودشان دارند و می‌توانند استراحت کنند یا به کارهای عقب‌مانده برسند.
خوشبختانه کودکان نوپا هنوز در مرحله‌ی بازی موازی هستند. (parallel play یا بازی موازی، فُرمی از باز است که در‌آن کودکان در مجاورت هم بازی می‌کنند اما در فرآیند بازی یکدیگر مداخله نمی‌کنند و تمایلی به اثرگذاری روی هم ندارند. در این فرم از بازی کودکان در عین حال که به آنچه دیگر کودکان انجام می‌دهند علاقه دارند، اما خودشان به تنهایی بازی می‌کنند.) بنابراین به اندازه‌ی کودکان بالای دو سال، به هم‌بازی نیاز ندارند. والدین و دیگر مراقبان فضای امن عاطفی ایجاد می‌کنند و این دقیقاً همان چیزی است که کودک نوپا نیاز دارد. بنابراین اگر شما، به عنوان والد یا مراقب کودک نوپا بتوانید آرامش خود را حفظ کنید، ارتباط نزدیک‌تان را با کودک حفظ کنید، و به نیازهای او برای کشف دنیای کوچک پیرامونش و اشراف داشتن بر آن، همین‌طور به نیاز به تحرک پاسخ مناسب بدهید، احتمال این‌که این انزاوی موقت اثر منفی جبران‌ناپذیری روی فرزند شما بگذارد کم است، در عوض این انزوا به نزدیکی و صمیمیت بیشتر شما و کودک منجر می‌شود.
کودکان خردسال (۴ تا ۶ سالگی، پیش‌دبستانی)
چالش‌ها:
- بچه‌ها در این سن به تعامل با هم‌سالان‌شان نیاز دارند تا مهارتهای اولیه‌ی اجتماعی، مثل به اشتراک‌گذاری اسباب‌بازی‌ها یا نوبت گرفتن، در آن‌ها شکل بگیرد و تقویت شود.
- کودکان خردسال به تحرک زیاد نیاز دارند و ساعت‌های زیاد نشستن پای تلویزیون یا بازی با موبایل روی توانایی تمرکز و همین‌طور بر رشد مغزشان اثر می‌گذارد. پژوهشگران تماشای بیش از دو ساعت برنامه روی انواع نمایشگرها (تلویزیون، لپ‌تاپ، تبلت یا تلفن هوشمند) را برای کودکان خردسال «تماشای مفرط» می‌دانند و می‌گویند این مسأله فرصت فعالیت‌های فکری و فیزیکی را از کودک سلب می‌کند؛ مانع رشد مهارتهای ارتباطی و اجتماعی در آن‌ها می‌شود؛ باعث می‌شود کودک از بازی‌های خیالی که خلاقیت او را رشد می‌دهد بازبماند؛ رژیم غذایی کودک را تغییر می‌دهد و با افزایش اشتها به اضافه وزن منجر می‌شود؛ کیفیت خواب را تحت تأثیر قرار می‌دهد و احتمال اختلال‌های توجه و تمرکز و مسائل مرتبط با بیش‌فعالی را بالا می‌برد.
- احتمال این‌که کودکان سه سال به بالا به مهدکودک بروند بیش از سنین پایین‌تر است. این یعنی ساعت‌های طولانی پوشیدن ماسک و این برای بچه‌های این سن بسیار سخت است. حتی ممکن است به سرزنش شدن از سوی معلمان و مربیانی منجر شود که خودشان هم نگران و مضطرب هستند و از این‌که بچه‌ها نمی‌توانند از مقررات فاصله‌گذاری اجتماعی پیروی کنند و ماسک را روی صورت‌شان نگه دارند، کلافه می‌شوند. این مسأله ممکن است به ایجاد احساس منفی نسبت به محیط آموزشی بیانجامد.
راه‌حل‌ها:
- اگر با فرزندتان در خانه هستید، خانواده‌هایی را پیدا کنید که کودکانی هم‌سن کودک شما دارند و مسائل ایمنی و فاصله‌گذاری اجتماعی را رعایت می‌کنند. هر دو هفته یک بار با آن‌ها قرار بگذارید تا بچه‌ها، با در نظر گرفتن مسائل ایمنی و با استفاده از ماسک و ضدعفونی کردن مرتب دست‌ها، با هم بازی کنند و در ارتباط باشند.
- اگر کودک شما پیش‌دبستانی است و باید برای ورود به کلاس اول آماده شود، اما نمی‌تواند به مدرسه برود و از کمک تخصصی مربیان و معلمان محروم هستید، نگران پیشرفت تحصیلی‌اش نباشید. همین‌که برایش کتاب بخوانید، به‌طور هدفمند درباره‌ی موضوعات مختلف مورد علاقه‌اش گفت‌وگو کنید، ذهنیاتش را به چالش بکشید، تشویقش کنید سؤال بپرسد و فکر کند، می‌توانید مطمئن باشید که از لحاظ تحصیلی عقب نمی‌ماند. یک راه مؤثر این است که به‌طور مشارکتی با هم قصه بگویید؛ شما شروع کنید و از او بخواهید داستان را ادامه دهد، شخصیت‌های بیشتر و اتفاق‌های تازه‌ای را وارد قصه کند و شما هم در این مسیر به او کمک کنید. برای شروع می‌توانید کتاب‌های داستان را تا نیمه بخوانید، بعد با هم تلاش کنید داستان را ادامه دهید و به پایان برسانید.
- تحرک، بخش مهمی از رشد کودکان در این سن است. اگر امکان حفظ فاصله‌گذاری اجتماعی خارج از خانه وجود ندارد، در حیاط، بالکن، پشت بام یا محیط داخل خانه فعالیت‌های بدنی انجام دهید. رقص جمعی هم بچه‌ها را سرگرم می‌کند، هم نیاز آن‌ها به تحرک را مرتفع می‌کند.
- کنترل و مدیریت مدت تماشای تلویزیون یا گذران وقت با موبایل و بازی‌های دیجیتال در این سن سخت‌تر است. یک راه برای مدیریت بهتر این است که برای فعالیت‌های غیردیجیتال که مهارتهای مختلف را در کودک تقویت می‌کند و در عین حال سرگرم‌کننده هستند، برنامه بریزید. کارهایی مثل ساختن کاردستی با استفاده از دور ریختنی‌های بازیافتی، ساختن قلعه با بالشت و پتو، نقاشی جمعی، درست کردن کارت تبریک تولد برای تولدهای اعضای خانواده در هفته‌ها و ماه‌های آینده، پختن کیک و شیرینی، بریدن عکس از مجله‌ها و چسباندن آن‌ها روی یک مقوای بزرگتر به‌صورت کولاژ و قصه‌گویی بر اساس شخصیت‌های کولاژ، درست کردن عصرانه‌ی سبک مثل انواع ساندویچ‌های سرد، انواع بازی‌های رومیزی مثل منچ و مارپله، جمع‌آوری سنگ از طبیعت و نقاشی روی سنگ‌ها.
کودکان دبستانی (۶ تا ۱۰ سال)
چالش‌ها:
- حضور هر روزه در کلاس‌های آنلاین ممکن است باعث ملال و خستگی و بی‌علاقگی دانش‌آموزان به یادگیری شود.
- در مورد کودکانی که به کلاس‌های حضوری می‌روند، حفظ فاصله‌گذاری اجتماعی و استفاده از ماسک سخت و استرس‌آور است و احساس راحتی و آرامش لازم برای ارتباط با معلم و فعالیت در کلاس را از آن‌ها سلب می‌کند.
- فاصله‌گذاری اجتماعی و بودن در شرایط قرنطینه روی مهارتهای اجتماعی-عاطفی کودک و پرورش مهارت همدلی با دیگران اثر می‌گذارد. کودکان در این سن الزاماً به تعامل با گروه‌های بزرگ نیاز ندارند، اما بازی و تعامل رو در رو با گروه کوچکی از هم‌سالان برای پرورش مهارتهای میان‌فردی در آن‌ها لازم است.
- حضور والدین در کلاس‌های آنلاین و دخالت در فرآیند یادگیری یا گفت‌وگوهای کلاسی می‌تواند روند کلاس را مختل و اعتماد به نفس کودک در مشارکت کلاسی را به شکل منفی تحت تأثیر قرار دهد.
راه‌حل‌ها:
- اگر رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی ممکن است، پیش از شروع کلاس آنلاین کودک را برای یک راه‌پیمایی کوتاه یا فعالیت بدنی دیگر بیرون ببرید. فعالیت‌های داخل خانه هم می‌تواند جایگزین شود.
- خندیدن باعث افزایش و سپس کاهش ضربان قلب و فشار خون می‌شود، و با ایجاد تغییراتی در گردش خون باعث آرام‌سازی عضلات می‌شود. همه‌ی این‌ها در کنار هم تنش‌های درونی را کاهش می‌دهد، استرس را تخلیه می‌کند و باعث تمدد اعصاب می‌شود. بنابراین، قبل از شروع کلاس (آنلاین یا حضوری) و همین‌طور در اوقات استراحت بین کلاس‌ها، وقتی را به بازی‌ها یا فعالیت‌هایی که برای بچه‌ها خنده‌دار و هیجان‌انگیز است اختصاص دهید.
- برای بچه‌ها جلسات بازی آنلاین بگذارید. تماس تصویری با دوستان و انجام همزمان فعالیت‌های مشترک (مثل مجسمه ساختن با خمیر بازی) و معاشرت کردن حین بازی می‌تواند تا حدودی جای بازی حضوری را بگیرد و باعث حفظ رابطه‌ی دوستانه‌ی کودک با هم‌سالانش شود.
- حضور دائمی شما در کنار کودک به هنگام برگزاری کلاس آنلاین و دخالت شما در فرآیند یادگیری، کمک به او در پاسخ دادن به سؤال‌های معلم یا انجام مسئولیت‌هایی که در جریان کلاس آنلاین به عهده‌ی او گذاشته می‌شود، می‌تواند تمرکز او روی درس یا حتی تمرکز معلم را مختل کند و اعتماد به نفس او برای مشارکت در گفت‌وگوهای کلاسی یا هر شکل دیگری از مشارکت را کاهش دهد. اگر لازم می‌بینید هنگام برگزاری کلاس آنلاین در کنار فرزندتان حضور داشته باشید، بهتر است یک ناظر خاموش باشید و در فرآیند کلاس دخالت نکنید. این احساس را در فرزندتان ایجاد نکنید که باید برای هر سؤال جواب درستی داشته باشد. اگر نکته‌ای می‌بینید که نگران‌تان می‌کند یا به نظرتان می‌رسد باید اصلاح شود، گوشه‌ای یادداشت کنید تا بعد از کلاس با خود کودک یا در صورت نیاز با معلم او در میان بگذارید.
- پس از برگزاری کلاس‌های آنلاین با فرزندتان گفت‌وگو کنید و بخواهید چیزهایی که در کلاس یاد گرفته را به شما یاد بدهد و از اتفاق‌های کلاس و گفت‌وگوهای رد و بدل شده بگوید.
- محدود شدن فعالیت‌های آموزشی به فضای آنلاین ممکن است باعث شود کودک با کتاب کمتر انس بگیرد یا کتاب به‌اندازه‌ی کافی برایش جذاب و سرگرم‌کننده نباشد. برای ایجاد و ادامه‌ی عادت کتاب‌خوانی در او سعی کنید هر روز در نوبت‌های مشخص برایش کتاب بخوانید و به خواندن کتاب‌های درسی در جلسه‌ی کلاس اکتفا نکنید.
- ممکن است به دلیل حذف امکان آزمایش‌های عملی در کلاس‌های آنلاین علوم و ریاضی، این درس‌ها به اندازه‌ی گذشته برای بچه‌ها جذاب و قابل فهم نباشد. متناسب با سن کودک برنامه‌های سرگرم‌کننده‌ای ترتیب دهید که از عملیات ریاضی یا آزمایش‌های کتاب علوم‌شان در آن‌ها استفاده شود. مثلاً حین آشپزی اندازه‌گیری و کم و زیاد کردن مواد اولیه را به او بسپارید یا با استفاده از شناساگرها خاصیت اسیدی یا بازی مواد مختلف در آشپزخانه را امتحان کنید.
کودکان ۱۰ تا ۱۳ ساله
چالش‌ها:
- کودکان در این سن در حال یادگیری ویژگی‌های دنیای آنلاین و حضور در این فضا هستند. از طرف دیگر سن آن‌ها اقتضا می‌کند که در برابر نظارت والدین واکنش نشان دهند و به‌راحتی زیر بار نظارت نروند. همین مسأله احتمال این‌که مورد آزار و اذیت و قلدری آنلاین (cyber bullying) قرار بگیرند را بالا می‌برد.
- در این سن استفاده از گوشی یا تبلت اشتراکی (با والدین یا خواهر و برادرها) برای شرکت در کلاس آنلاین یک چالش اساسی است و بچه‌ها دوست ندارند وسیله را با کسی به اشتراک بگذارند.
- یک مشکل دیگر در مورد شرکت در کلاس‌های آنلاین این است که ممکن است برایشان خسته‌کننده و ملال‌آور باشد و بی‌حوصله و بی‌انگیزه شوند.
- برای آن دسته از کودکان ۱۰ تا ۱۳ ساله که به مدرسه می‌روند، ممکن است حفظ فاصله‌گذاری اجتماعی و رعایت محدودیت‌ها و اصول بهداشتی مرتبط با کرونا استرس‌زا باشد.
راه‌حل‌ها:
- همراه با کودک برای مشارکت در کلاس‌های آنلاین و انجام تکالیف مرتبط با هر کلاس برنامه بریزید. در این برنامه بخش مهمی از مسئولیت را به آن‌ها را بسپارید و خودتان در نقش راهنما یا ناظر باشید. مثلاً در عین حال که خودتان از روز و ساعت برگزاری کلاس‌ها با خبر هستید، به‌جای یادآوری چندباره، یک روز و چند ساعت پیش از شروع کلاس بپرسید می‌داند کلاس کی شروع می‌شود و چه تکالیفی باید برای کلاس آماده باشد؟ در حدی که بتوانید حضور او در کلاس‌ها و میزان پیشرفت او را رصد کنید در این برنامه مداخله داشته باشید و انجام باقی کارها را به او بسپارید. برای بازنگری در این برنامه قرار‌های هفتگی بگذارید و اگر می‌بینید روز یا ساعت برگزاری کلاس‌ها فراموش می‌شوند یا پیشرفت تحصیلی فرزندتان با اختلال مواجه شده، در این جلسات هفتگی درباره‌شان تصمیم بگیرید.
- یادتان باشد که این شکل از آموزش برای کودک جدید است و بار مسئولیت بیشتری بر دوش او می‌گذارد. در صورت فراموش کردن تاریخ یا ساعت برگزاری کلاس‌ها یک تقویم دیواری بسازید، آن را در دیدرس خود و فرزندتان قرار دهید و در روز و ساعت مقرر علامت‌هایی بزنید. سرزنش کودک به دلیل فراموش کردن زمان برگزاری کلاس‌ها اثر آموزشی ندارد و مخرب است.
- حضور دائمی شما در کنار فرزندتان به هنگام برگزاری کلاس آنلاین به احتمال زیاد خوشایند نیست. بهتر است از یک روش نظارتی نامحسوس‌تر استفاده کنید. پس از برگزاری هر کدام از کلاس‌ها به خلق و خو و رفتارهای کودک دقت کنید. حین برگزاری کلاس آنلاین در فضایی که کودک در حال دنبال کردن کلاس است، خودتان را به فعالیتی بدون سر و صدا مشغول کنید که امکان دنبال کردن بحث کلاسی را نیز برای شما فراهم می‌کند. در فرآیند یادگیری دخالت نکنید اما اگر نکته‌ای می‌بینید که نیاز به پیگیری دارد، بعد از کلاس با فرزندتان یا معلم او در میان بگذارید.
- درباره‌ی رفتارهای آسیب‌رسان در فضای آنلاین، قلدری آنلاین و امنیت آنلاین با فرزندتان صحبت کنید. (نمونه‌ها و راه‌کارهایی برای گفت‌وگو درباره‌ی فضای آنلاین) اگر نیاز است با معلم و مسئولان مدرسه درباره‌ی مسأله‌ی قلدری آنلاین صحبت کنید تا موضوع را در گفت‌وگوهای کلاسی جا بدهند.
- اگر فرزندتان دوست ندارد یا شما نمی‌توانید به هنگام برگزاری کلاس آنلاین در کنار او باشید یا روند کلاس را دنبال کنید، بعد از برگزاری کلاس درباره‌ی آنچه در کلاس گذشته، چیزهای جدیدی که یاد گرفته، موضوع درس و … با او صحبت کنید. این گفت‌وگو البته درس پرسیدن یا اقرار گرفتن نیست و اگر حالت دوستانه و سرگرم‌کننده نداشته باشد، بی‌فایده است. (گفت‌وگو درباره‌ی مسائل روزمره با کودکان)
- اگر مدرسه‌ی فرزند شما برقرار است و باید سر کلاس حضوری حاضر شود، حتماً بعد از مدرسه یک برنامه‌ی سرگرم‌کننده ترتیب بدهید تا استرس حضور با ماسک و وسایل ضدعفونی‌کننده در کنار دیگران و رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی را تا حدودی کاهش دهد.
- با بچه‌ها درباره‌ی این صحبت کنید که چه‌طور دوست دارند با هم‌سالان‌شان در ارتباط باشند. در مورد مقررات استفاده از موبایل یا تبلت آسان‌گیرتر از قبل باشید و در عین حال مطمئن شوید که فرزند شما به اندازه‌ی کافی تحرک و فعالیت بدنی دارد.
نوجوانان (۱۴ تا ۱۸ ساله)
چالش‌ها:
- نوجوانی، دوران تمرین استقلال، برقراری رابطه‌ی مستقل با محیط اطراف، تمرین ارزیابی ریسک‌ها و تصمیم‌گیری‌های فردی بدون دخالت بزرگ‌ترهاست. همه‌گیری کرونا و محدود شدن ارتباطات پاسخ به مهم‌ترین نیازهای نوجوانان را دچار اختلال کرده است.
- دوران نوجوانی در شرایط عادی هم با اضطراب، استرس و تغییرات خلق و خو همراه است و همه‌گیری جهانی نوجوانان را آسیب‌پذیرتر هم کرده است. نوجوانان در این شرایط بخش مهمی از مکانیسم‌های دفاعی خود مانند معاشرت با هم‌سالان را از دست داده‌اند و این مسأله می‌تواند مدیریت استرس و اضطراب را برای آن‌ها سخت‌تر کند.
- نوجوانان در غیاب مکانیسم‌های دفاعی معمول ممکن است برای کاهش اضطراب و استرس یا مدیریت تغییرات خلق و خو از راه‌کارهای غیربهینه‌ای مثل بازی‌های کامپیوتری، گشت‌وگذار در شبکه‌های اجتماعی و وقت‌گذرانی بی‌هدف در اینترنت تا پاسی از شب استفاده کنند.
راه‌حل‌ها:
- هرچند نوجوان‌ها بدقلق می‌شوند و از توصیه‌های بزرگ‌ترها، به‌ویژه والدین گریزان‌اند، با این‌حال سعی کنید با حمایت و همراهی اعضای جوان‌تر خانواده یا هر روشی که خودتان مفید می‌دانید، به برنامه‌ی روزانه‌شان نظم بدهید، تحرک و ورزش را در برنامه‌شان جا بدهید و روتین خانواده را طوری تنظیم کنید که ساعت خواب‌شان تا جایی که می‌شود منظم و کافی باشد. کمبود خواب یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش بهره‌وری روزانه، بی‌حوصلگی یا تغییرات خلق و خو است.
- فرصت‌های تصمیم‌گیری مستقل را در اختیارشان بگذارید. اجازه دهید احساس کنند می‌توانند مستقل از رأی و نظر شما تصمیم بگیرند. نظرشان را بشنوید و به تصمیم‌هایشان احترام بگذارید، حتی اگر با اصول کلی و ذهنیت شما در تضاد است. به آن‌ها نشان بدهید که هدف اصلی رسیدن به یک نقطه‌ی اشتراک است و شما برای رسیدن به این نقطه‌ی اشتراک و در نظر گرفتن خواسته‌ها و نیازهای آن‌ها تلاش می‌کنید.
- آن‌ها را تشویق کنید که به هر نحوی که دوست دارند و راحت هستند، با هم‌سالان‌شان در ارتباط باشند.
- نوجوانان در این سن به راحتی می‌توانند اصول و مقررات بهداشتی را رعایت کنند و استفاده از ماسک یا شستن مرتب دست‌ها برایشان اضطراب‌آور نیست. اگر توصیه‌های بهداشتی در محل زندگی شما جمع شدن گروه‌های کوچک را مجاز می‌داند، می‌توانید خارج از محیط خانه امکان ملاقات و معاشرت فرزندتان با دوستانش را فراهم کنید.
- به خاطر داشته باشید که همه در چنین شرایطی مضطرب و تحت فشارند. فرزند نوجوان شما هم از این قاعده مستثنی نیست. پس اختلاف نظرهای کوچک را به بحران و تنش در خانواده بدل نکنید و از کنار آن‌ها با آرامش بگذرید.
- فرزندتان را تشویق کنید برای مقابله با شرایط کنونی، کاهش اضطراب و کاهش احساس ناتوانی در برابر وضعیت موجود کاری کند. فهرستی از کارهای ممکن برای کمک به دیگران آماده کنید؛ کارهایی مثل همکاری با مؤسسات عام‌المنفعه در تهیه‌ی بسته‌های غذایی برای خانواده‌های نیازمند، تهیه‌ی بسته‌های قدردانی از کادر درمانی، برگزاری جلسه‌های کمک‌آموزشی برای دانش‌آموزان خانواده و دوستان که سال‌های پایین‌تر هستند، قرار گفت‌وگوی آنلاین با سال‌مندان خانواده یا آموزش نحوه‌ی کار با تلفن همراه و اپلیکیشن‌های ارتباطی به آن‌ها. پژوهش‌ها نشان می‌دهند مشارکت نوجوانان در فرآیندهای اجتماعی و بده‌بستان سودمند و متقابل با شهروندان و نهادهای اجتماعی سبب کاهش آسیب‌ها و تنش‌های دوران نوجوانی می‌شود و به توانمندسازی و حضور مثبت آن‌ها در خانواده و محیط اطراف می‌انجامد.
واقعیت این است که ریسک انزوای اجتماعی را نمی‌توان به صفر رساند. اما این به معنای آسیب دیدن قطعی کودکان و نوجوانان نیست. بچه‌ها انعطاف‌پذیر و مقاوم‌اند. این مشکل هم می‌گذرد، آسیب‌های به جا مانده از آن جبران می‌شود و بچه‌ها به زندگی عادی باز می‌گردند.
مهم‌تر از همه این‌که، شما قدرت‌مندتر و سرسخت‌تر از آن هستید که فکرش را می‌کنید. بعدها فرزند شما به این روزها نگاه می‌کند و به خاطر می‌آورد که شما در کوران حوادث دوران همه‌گیری جهانی آرامش و شوخ‌طبعی‌تان را حفظ کردید (البته بیشتر وقت‌ها!)؛ در دورانی که همه چیز بلاتکلیف و نامعلوم بود، شما مهربان و بخشنده باقی ماندید؛ هر بار که اشتباه کردید، عذرخواهی هم کردید؛ در اوج سختی‌ها با هم خوش گذراندید، شیرینی پختید، آشپزی کردید، بذرهای ریز را به گلدان‌های سبز و خرم بدل کردید و خانه را با عشق و تفریح و شادی انباشتید.