مرجع: منبع اصلی در تهیه‌ی این مطلب گزارشی با عنوان «چه‌طور یک کودک کتاب‌خوان پرورش دهیم» از نیویورک‌تایمز است. نیویورک‌تایمز این مقاله‌ی بلند را بر اساس کتابی با همین عنوان اثر پاملا پائول و ماریا روسو تهیه کرده و در آن به نکات و راه‌کارهایی درباره‌ی کتاب خواندن در هر مرحله از رشد کودک اشاره کرده است. متن حاضر به راه‌کارها و نکته‌های دوران خردسالی اختصاص داد و دیگر دوره‌های سنی در مطالب جداگانه منتشر خواهند شد. در تهیه‌ی آن‌چه می‌خوانید علاوه بر مقاله‌ی نیویورک‌تایمز از منابع دیگری هم استفاده و تمام آن‌ها جابه‌جا در متن پیوست شده‌اند.
تاریخ انتشار: ۱۳ فروردین ۱۴۰۱
مدت مطالعه: حدود ۱۷ دقیقه
اغلب می‌شنویم که کتاب خواندن برای بچه‌ها و ایجاد علاقه به کتاب و کتاب‌خوانی در آن‌ها مهم است، اما درباره‌ی چرایی این امر مهم و این‌که چه‌طور می‌شود بچه‌ها را دوست‌دار کتاب بار آورد، کمتر می‌شنویم. یک نکته‌ی دیگر هم اغلب نادیده و ناگفته می‌ماند؛ این‌که اصلاً دوست‌دار کتاب و کتاب‌خوان بودن یعنی چه؟ همین‌که بچه روزی چند کتاب بخواند یا هر کتابی که می‌خواهد در دسترس او باشد کافی و به معنای این است که بذر کتاب‌خوانی در او کاشته شده و برای همیشه با او خواهد ماند؟
اول از همه برویم سراغ سؤال اول: چرا کتاب‌خواندن برای بچه‌ها و کتاب‌خوان شدن آن‌ها مهم است و این همه روی آن تأکید می‌شود؟
چرا کتاب خواندن مهم است؟
جواب خیلی از پرسش‌ها را می‌توان با مراجعه به پژوهش‌ها به دست آورد. مثل پژوهشی که سال ۲۰۱۹ در دانشگاه اوهایو انجام شد. محققان دریافتند کودکان نوپا و خردسالی که والدین‌شان روزی پنج کتاب برایشان می‌خوانند وقتی به کودکستان می‌رود حدود ۱.۴ میلیون کمله بیش از بچه‌هایی می‌دانند که کتابی برایشان خوانده نشده است. فکرش را بکنید، یک میلیون و چهارصد هزار کلمه؛ این یعنی کودک می‌تواند خودش را، محیط اطرافش را و نیازهایش را بهتر و دقیق‌تر توصیف کند و با اتکا بر این توانایی اعتماد به نفس بیشتری داشته باشد و موفق‌تر عمل کند.
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد کودکانی که هرگز برایشان کتابی خوانده نمی‌شود تا پنج سالگی فقط ۴۶۶۲ کلمه می‌دانند. یک یا دو بار کتاب خواندن در هفته برای کودک این عدد را به ۶۳ هزار و ۵۷۰ کلمه می‌رساند. با سه تا پنج بار کتاب خواندن در هفته برای کودک، تعداد کلمات آشنا برای او ۱۶۹ هزار و ۶۶۰ است. روزانه کتاب خواندن برای کودک هم باعث می‌شود تا پنج سالگی ۲۹۶ هزار و ۶۶۰ کلمه را بشناسد.
جسیکا لوگان (Jessica Logan) مسئول این پژوهش و استادیار مطالعات آموزشی در دانشگاه اوهایو می‌گوید: «کودکانی که لغات بیشتری به گوش‌شان می‌خورد، هنگام ورود به مدرسه برای خواندنِ کلمه‌ها آماده‌تر هستند.» و این یعنی رشد و موفقیت تحصیلی بیشترْ دست‌کم در دوران دبستان و ای‌بسا موفقیت تحصیلی و اجتماعی در دوران جوانی و بزرگ‌سالی.
مزایای کتاب خواندن برای بچه‌ها البته به موفقیت تحصیلی محدود نمی‌شود. پژوهش دیگری در دانشگاه کمبریج به ما می‌گوید فایده‌ی خواندن کتاب‌های داستانی و قصه‌ها برای بچه‌ها فراتر از بهبود نمره‌ی ادبیات آن‌هاست، مهارت همدلی را -که یک مهارت بنیادین برای برقراری روابط سالم است- در آن‌ها و تقویت و به بچه‌ها کمک می‌کند بهتر با احساسات خود و دیگران کنار بیایند.
محققان دانشگاه اِموری می‌گویند که قصه‌ها با زیرکی مغز ما را به سوی مشارکت در داستان سوق می‌دهند و باعث می‌شوند مغز ما فکر کند که بخشی از داستان است. همدلی و همراهی ما با شخصیت‌های داستانی پیامِ حساس بودن نسبت به انسان‌های دنیای واقعی را به مغز مخابره می‌کند. علاوه بر این، بر اساس مطالعات انجام شده در دانشگاه کارنِگی مِلون، وقتی فرد در یک داستان غرق می‌شود مغز او در سطح عصب‌شناختی با شخصیت‌های داستان زندگی می‌کند.
کتاب خواندن برای کودک را از کی شروع کنیم؟
جواب کوتاه و ساده است: از همان دوران نوزادی، اما عملی کردنش آن‌قدرها ساده نیست و مقدمات و ملزوماتی می‌خواهد؛ این‌که اول والدین خود را به کتاب خواندن عادت دهند و دیگر این‌که بتوانند کتاب‌های مناسب انتخاب کنند.
نوزادان
اگر می‌خواهید فرزند کتاب‌خوان تربیت کنید خودتان باید اهل مطالعه باشید. پس اگر کتاب خواندن را کنار گذاشته‌اید الان زمان آن رسیده که دوباره شروع کنید. فضا و زمان مناسبِ کتاب خواندن را برای خودتان و فرزندتان مهیا کنید؛ جایی دنج و راحت با یک فنجان نوشیدنی گرم در زمستان یا یک لیوان شربت خنک در تابستان.
یکی از بایدها داشتن کتاب‌های مناسب است
شاید فکر کنید کتاب خواندن برای یک نوزاد که فقط می‌تواند دراز بکشد و بخوابد بی‌فایده است، اما این‌طور نیست. شنیدن داستان حتی برای نوزادان چند روزه هم مفید است و خوشبختانه نمی توانند از کتاب و داستانی که انتخاب کرده‌اید شکایت کنند، پس تا می‌توانید از این موقعیت استفاده کنید.
با صدای بلند برایش کتاب بخوانید، هر روز و هر جور کتابی. خواندن هر جور کتابی برای نوزاد خوب است؛ از کتاب آشپزی و رُمان گرفته تا راهنمای بچه‌داری. موضوع کتاب مهم نیست، چیزی که مهم است صدا و لحن شما، آهنگ و خود کلمات‌اند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند تعداد کلماتی که نوزاد می‌شنود روی یادگیری زبان و سواد او تأثیر مستقیم دارد. اما نکته این‌جاست: زبان باید زنده و حضوری باشد و مستقیماً کودک را مخاطب قرار دهد. روشن کردن تلویزیون یا کتاب شنیداری حساب نیست. البته که خواندن کتاب‌های کودک فکر خوبی است، اما خودتان را محدود نکنید. در این مرحله از کتاب‌خوانی قرار است خودتان هم لذت ببرید پس کتابی را انتخاب کنید که خواندنش برای خودتان هم جالب است و به آن علاقه دارید.
از تمام حواس خود استفاده کنید. نوزادانی که کتاب برایشان خوانده می‌شود یاد می‌گیرند که کتاب خواندن سرگرم‌کننده است و می‌تواند حواس مختلف را درگیر کند: لمس جنس کاغذ کتاب، بوی کاغذ و کتاب (بله، کتاب‌ها یک بوی خاصی دارند، ترکیبی از بوی کاغذ، مرکب چاپ و چسب صحافی)، دیدن عکس‌ها و تصویرسازی‌ها، و شنیدن صدای مادر یا پدری که دارد با صدای بلند می‌خواند. یک انتخاب خوب برای نوزادان کتاب‌های حسی-لمسی هستند که برای همین گروه سنی طراحی می‌شوند. هر صفحه از این کتاب‌ها حاوی مواد مختلف با بافت‌های متفاوت است و حس لامسه‌ی کودک را تقویت می‌کند. لمس کتاب به کودک فرصت می‌دهد ارتباط نزدیک با کتاب برقرار کند و در فرآیند خواندن درگیر شود.
به مخاطب خود توجه کنید. هنگام کتاب خواندن با نوزاد تماس چشمی برقرار کنید، اما به دنبال واکنش خاصی نباشید. ممکن است به نظر برسد نوزاد گوش نمی‌دهد، اما در واقع او در حال جذب کردن این تجربه است. الگوها، روتین‌ها و عاداتی که از این سن در آن‌ها ایجاد می‌شود عاداتی برای همه‌ی عمر خواهد بود.
نوزاد را به حرف بگیرید. نوزاد کم‌کم شروع می‌کند به صدا در آوردن و این‌طوری به کتاب خواندن شما واکنش نشان می‌دهد. به همین دلیل است که بسیاری از کتاب‌های مخصوص این سن حاوی کلمات بی‌معنی و یا صدای حیوانات است تا نوزادان راحت‌تر تقلید کنند. این را امتحان کنید: اگر کودک شما صدا درآورد، حتماً به نحوی به آن واکنش نشان دهید مثلاً با صدایی مشابه جواب بدهید. شاید فکر کنید این کار بی‌معنی‌ست، اما در حقیقت شکلی از ارتباط برقرار کردن است و سنگ بنای باشگاه کتاب‌خوانی شما و فرزندتان!
کودکان نوپا
نمی‌توان اهمیت کتاب خواندن برای کودک نوپا و تأثیر آن بر رشد فکری، اجتماعی و عاطفی او را دست‌کم گرفت. وقتی برای کودک نوپا (یک تا سه ساله) کتاب می‌خوانید تک‌تک کلمات و ساختار زبان، اعداد و مفاهیم ریاضی، رنگ‌ها، شکل‌ها، حیوان‌ها، تضادها، آداب و هر اطلاعات مفیدی درباره‌ی ساز و کار جهان پیرامون‌شان را جذب می‌کنند و فرا می‌گیرند. و مهم‌تر از این‌ها، وقتی شما با صدای بلند برای کودک نوپای خود کتاب می‌خوانید او کتاب را با صدای آشنا و دوست‌داشتنی شما پیوند می‌دهد. ایجاد نزدیکی عاطفی و صمیمیت دیگر دست‌آورد این فعالیت مشترک شما و کودک است. با این کار سبب می‌شوید کتاب برای کودک تداعی‌گر حال و هوایی خوشایند باشد و این احساس خوب نسبت به کتاب همیشه با او خواهد ماند.
آن‌چه باید به خاطر بسپارید
کتاب خواندن را به شب و قبل از خواب محدود نکنید، در طول روز هم کتاب بخوانید. کتاب خواندن پیش از خواب برای بسیاری از خانواده‌ها یک عادت آشناست، چه چیزی بهتر از کتاب خواندن می‌توانند این گلوله‌های کوچک انرژی را پیش از خوابیدن کمی آرام کند؟! بدون عجله، در فضایی امن و آسوده، از میان کتاب‌ها یکی را که فضای آرام‌تری دارد و برای زمان خواب مناسب‌تر است انتخاب کنید. البته، کتابی درباره‌ی یک کودک فراری از خواب است هم می‌تواند انتخاب بامزه‌ای باشد. اما، در طول روز هم برایش کتاب بخوانید. برای آرام کردن کودک نوپا و تمرین تمرکز، پیشنهاد کتاب خواندن یکی از بهترین راه‌ها و بعضی وقت تنها راه است. کنار هم بنشینید و از وقت‌گذارنی با هم لذت ببرید.
سلیقه‌ی خودتان در انتخاب کتاب را بازبینی کنید. چون مدت زمان زیادی کتاب خوانده‌اید، سلیقه‌ی خاصی در انتخاب کتاب‌های بزرگ‌سالان پیدا کرده‌اید. حالا شما به عنوان یک والد شانس این را دارید تا سلیقه‌ی خود را از بین کتاب‌های کودکانه از نو کشف کنید. کتاب‌های محبوب خود را برای مدتی کنار بگذارید و وقتی در کتاب‌فروشی و کتاب‌خانه هستند یا دارید به کتاب‌های دوست‌تان نگاه می‌کنید، ببینید چه چیزهای جدیدی توجه شما را جلب می‌کند. خبر خوب این‌که بهترین نویسنده‌‌‌ها و تصویرگران کتاب کودک می‌خواهند بزرگترها را هم راضی نگه دارند. این را امتحان کنید: وقتی دارید با صدای بلند کتاب می‌خوانید، قصه را تغییر دهید. بسیاری از کتاب‌های کلاسیک کودکان با معیارهای امروز جنسیت‌زده، نژادپرستانه، منسوخ و از جهاتی بسیار بد و نامناسب هستند. با خیال راحت این داستان‌ها را دست‌کاری کنید و بهبودشان دهید.
به سلیقه‌ی کودک احترام بگذارید. این موجود کوچک شما را با سلیقه‌ی مستقل و نظرهایی که می‌دهد غافلگیر می‌کند. همان‌طور که به اندازه‌ی شما سالاد کلم دوست ندارد، ممکن است به چالش کشیدن ظریف و هنرمندانه‌ی مفهوم زیبایی و زشتی در داستان جوجه اردک زشت به اندازه‌ی شما برایش جذاب نباشد. و برعکس، شاید شما به اندازه‌ی او از قصه‌ی کامیون‌های سخن‌گو هیجان‌زده نشوید. کودک را تشویق کنید درباره‌ی کتاب‌های مورد علاقه‌اش صحبت کند و نظر بدهد و کتابهایی برایش انتخاب کنید که به علائقش نزدیک باشند.
اصل اساسی خشنودی شما و کودک است. هر چه کتاب خواندن برای دو طرف رضایت‌بخش‌‌تر باشد، سیستم پاداش مغز فعال‌تر و کتاب‌خواندن لذت‌بخش‌تر می‌شود. اگر کودک صدای شما وقتی دارید ادای غول نادان را در می‌آورید دوست ندارد، دیگر این کار را تکرار نکنید. نقش و علاقه‌ی کودک را مدام در نظر داشته باشید. این را امتحان کنید: اجازه دهید او کتاب را ورق بزند و سرعت خواندن کتاب را کنترل کند، این کار برای توسعه‌ی مهارت‌های حرکتی او هم مفید است.
درنگ کردن یا حتی قطع کردن داستان ایرادی ندارد. آن‌چنان غرقِ خواندن نشوید که نظرها و سؤال‌های کودک را نادیده بگیرید. قطع کردن شما توسط کودک نشانی از درگیر شدن او با موضوع است. این را امتحان کنید: درست همان وقتی که می‌خواهید بگویید «صبر کن این صفحه رو تموم کنم» جایی است که باید مکث کنید و سؤال و نظر کودک را بشنوید. از او بخواهید حرفش را تکرار کند. اگر کودک با کلمه‌ها ارتباط برقرار نمی‌کند، از او بپرسید در تصاویر چه می‌بیند. به تک تک تصاویر کتاب اشاره کنید و از او بخواهید قصه‌ی آن‌چه می‌بیند را برای شما تعریف کند. او می‌تواند روایت و قصه‌ی خودش را داشته باشد و این خیلی هم خوب است.
دنیای کودک‌تان را وسیع‌تر کنید. گاهی وقت‌ها کودکان نوپا در یک کتاب یا داستان خاص گیر می‌کنند. به این علاقه و درگیری ذهنی بی‌توجه نباشید، اما در عین حال فعالانه توجه او را به موضوعات و کتاب‌های دیگر جلب کنید. مهم‌تر این‌که از قرار دادن آن‌ها در معرض موضوعات جدید و ناشناخته نترسید. تمام موضوعات -حتی زمین شناسی، تاریخ هنر و زندگی کردن در فرهنگ‌های دیگر- این قابلیت را دارند که به موضوعات و پاره‌های کوچک‌تری تقسیم و به داستانی جذاب برای کودکان در سنین مختلف تبدیل شوند. این را امتحان کنید: کودکان معمولاً در سنین خاص به داستان‌هایی کشش و علاقه پیدا می‌کنند که قهرمان داستان ویژگی‌هایی شبیه به خودشان -به‌ویژه از نظر جنسیت- را بازنمایی می‌کند. کودکان نوپا هنوز به این مرحله نرسیده‌اند. از این ویژگی سنی استفاده کنید و داستان‌هایی با شخصیت‌های متنوع برایشان بخوانید.کتاب‌های متنوع انتخاب کنید. همه‌ی کودکان باید شخصیت‌هایی شبیه به خودشان را در کتابهایی که برایشان می‌خوانید ببینند. اگر کودک شما به یک گروه خاص یا اقلیت تعلق دارد -مثلاً دارای معلولیت یا نیازهای ویژه است، یا از نظر قومی و نژادی در اقلیت هستید- به این نکته توجه کنید که دست‌کم در بعضی از کتابهایی که برایش انتخاب می‌کنید شخصیت‌هایی شبیه به خودش وجود داشته باشد. به‌طور کلی، خواندن کتابهایی که شخصیت‌هایی با رنگ پوست متفاوت و نژادهای مختلف را بازتاب می‌دهد، بسیار مفید است، به‌ویژه اگر در جامعه‌ای زندگی می‌کنید که برخی از گروه‌های جمعیتی در جامعه نمود ندارند یا کمتر دیده می‌شوند و تفاوت‌های فرهنگی و آداب و رسوم متفاوت و غیر یک‌دست به رسمیت شناخته نمی‌شود. قرار دادن بچه‌ها در معرض تنوع از طریق کتاب‌ها آن‌ها را برای زندگی در دنیایی متنوع آماده می‌کند.