مرجع: در تهیه‌ی این مطلب از منابع متعددی استفاده شده، لینک منابع در انتهای مطلب آمده است.
تاریخ انتشار: ۳ دی ۱۴۰۳
مدت مطالعه: حدود ۱۰ دقیقه
«بچه‌م اصلاً حرفمو گوش نمی‌ده.»
«بچه‌م همش تو فکر و خیاله! »
«بچه‌م موقع انجام تکالیفش هی به دور و بر زل می‌زنه.»
شاید شما هم این جملات را شنیده یا خودتان تکرارشان کرده باشید. کودکان امروزی بیش از هر زمان دیگری با چالش‌های مربوط به تمرکز دست به گریبان هستند. چه در مدرسه و چه در خانه، عوامل حواس‌پرتی بطور پیوسته توانایی‌شان برای تمرکز روی یک کار خاص را به چالش می‌کشد. این چالش‌ها اغلب فراتر از کنترل کودک است. با این حال، برخی کودکان بطور مداوم با این مساله درگیرند و این امر عملکرد آن‌ها در مدرسه و حتی توانایی‌شان برای انجام کارهای روزمره را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در حقیقت، بسیاری از بچه‌ها تمایل دارند کارهایشان را انجام دهند، اما قادر به حفظ تمرکز نیستند. این موضوع ربطی به میزان تلاش آن‌ها ندارد؛ بلکه به توانایی مغز در فیلتر کردن عوامل حواس‌پرتی و ادامه دادن کار مربوط می‌شود. برای نمونه، ممکن است اتاق‌شان همیشه به‌هم‌ریخته باشد چون هنگام تلاش برای مرتب کردن، حواس‌شان پرت می شود. والدین نیز معمولا به جای توجه به دلیل اصلی این بی‌نظمی، از نتیجه‌ی آن – مانند یک اتاق شلوغ – شکایت می‌کنند و به اشتباه تصور می‌کنند فرزندشان تنبل یا لجباز است.
درک این موضوع که چنین مشکلاتی ناشی از تنبلی یا بی‌توجهی کودک نیست، به والدین و معلمان کمک می‌کند راه‌های بهتری برای حمایت از کودکانی که با این چالش‌ها مواجه‌اند، پیدا کنند.
درک اجزای تمرکز
تمرکز روی یک کار فقط به معنای «توجه کردن» نیست و فرایندهای پیچیده‌ای را شامل می‌شود که معمولاً همزمان عمل می‌کنند. ابتدا، کودک باید برای جذب اطلاعات هوشیار و آماده باشد. این هوشیاری در شرایط خستگی، گرسنگی یا تحت استرس دشوار می‌شود. آمادگی جسمانی هم نقش مهمی در تعیین میزان تمرکز دارد. اگر نیازهای اولیه‌ی کودک برآورده نشوند، توانایی تمرکز کاهش می‌یابد.
گام بعدی، موضوع مورد نظر است. کودکان، به‌ویژه در محیط‌های شلوغی مانند کلاس درس، با محرک‌های مختلفی روبه‌رو هستند. آیا باید به معلم گوش دهند یا به دوستی که در گوش‌شان حرف می‌زند؟ وقتی عوامل حواس‌پرتی‌ِ مداوم و جذابی هست، تصمیم‌گیری درباره‌ی آنچه اولویت دارد دشوار می‌شود.
عنصر مهم بعدی نادیده گرفتن عوامل مزاحم است. حتی وقتی کودک تصمیم گرفته که روی چه چیزی تمرکز کند، محرک‌های خارجی می‌توانند تمرکز را بر هم بزنند. توانایی افراد در مسدود کردن این نویزها متفاوت است، به‌ویژه در کودکانی که با مشکلات توجه درگیر هستند.
در نهایت، وقتی حواس کودک پرت می‌شود، باید بتواند تمرکز خود را بازیابی کند و به کار اصلی برگردد. مثلا اگر هنگام افتادن یک کتاب نگاهش از معلم به سمت صدا منحرف می‌شود، باید بتواند دوباره توجه خود را به درس و معلم معطوف کند. این انتقال تمرکز ممکن است ساده به نظر برسد، اما برای کودکانی با مشکل تمرکز بسیار چالش‌برانگیز است.
عوامل رایج حواس‌پرتی و راه‌حل‌ها
مشکلات مربوط به تمرکز به دلایل مختلفی ایجاد می‌شوند. در ادامه، پنج عامل رایج حواس‌پرتی و راه‌حل‌های عملی برای کمک به رفع آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
۱- بازی کردن با اشیا: برخی کودکان، به‌ویژه آن‌ها که بیش‌فعالی دارند، نمی‌توانند در برابر برداشتن و بازی کردن با اشیای اطراف خود مقاومت کنند و اغلب این کار را ناخودآگاه انجام می‌دهند. استفاده از ابزارهایی مانند توپ استرس می‌تواند انرژی آن‌ها را به شکل سازنده‌تری هدایت کند. این توپ نرم و قابل فشردن به کودکانی که نمی‌توانند دست‌های خود را بی‌حرکت نگه دارند کمک می‌کند بدون ایجاد مزاحمت برای دیگران، با انجام حرکات کوچک تمرکز خود را حفظ و ذهن‌شان را آرام کنند.
۲- صداهای محیطی: کودکانی که مشکل تمرکز دارند، نمی‌توانند به‌راحتی صداهای محیط مانند صدای تلویزیون یا زنگ تلفن را نادیده بگیرند. این موضوع اختیاری نیست؛ بخشی از مغز که مسئول پردازش اطلاعات است، در کودکانی که به دلیل ADHD دچار مشکلات تمرکز هستند، ممکن است کوچکتر باشد. کم کردن صدای تلفن یا انتقال آن به اتاق دیگر می‌تواند این حواس‌پرتی را کاهش دهد.
۳- لباس ناراحت: کودکانی که مشکل تمرکز دارند، ممکن است در پردازش حسی نیز دچار مشکل باشند؛ یعنی مغز آن‌ها به صداها، تصاویر، لمس و سایر اطلاعات حسی به‌طور متفاوتی واکنش نشان می‌دهد. برای نمونه، کودکانی که به لمس حساس هستند از احساس پارچه‌های خارش‌آور روی پوست‌شان بیزارند. این ناراحتی می‌تواند به‌قدری ذهن‌شان را درگیر کند که نتوانند روی چیز دیگری متمرکز شوند. انتخاب لباس‌های نرم، بدون مارک و اتیکت و کاهش شدت نور محیط می‌تواند حواس‌پرتی را به حداقل برساند.
۴- حرکت و رفت‌وآمد در محیط: محرک‌های بصری مانند عبور افراد در اطراف محل نشستن کودک می‌توانند به‌راحتی توجه کودک را منحرف کنند. ایجاد فضایی برای نشستن کودک، دور از مناطق پررفت‌وآمد مانند درها و پنجره‌ها، می‌تواند برای حفظ تمرکز او مفید باشد. برای وقتی که توجه کودک به عوامل محیطی منحرف می‌شود، یک علامت خاص در نظر بگیرید تا از طریق آن به بازگشت توجه‌شان کمک کنید. مثلاً با آن‌ها قرار بگذارید هروقت دست‌تان را روی شانه‌اش گذاشتید یا یک کلمه‌ی خاص را تکرار کردید، منظورتان این است که باید توجهش را به موضوع اصلی برگرداند. بهتر است به معلم فرزندتان نیز اطلاع دهید که از چه روش‌هایی در خانه استفاده می‌کنید.
۵- خیال‌بافی: حواس‌پرتی همیشه ناشی از عوامل بیرونی نیست. گاهی کودکان به راحتی در افکار خود غرق می‌شوند و خیال‌بافی می‌کنند. تقسیم وظایف به بخش‌های زمانی محدود می‌تواند تمرکز را قابل مدیریت کند. با بازه‌های زمان‌های کوتاه، مثلاً ۱۰ دقیقه، شروع کنید و به‌تدریج مدت را افزایش دهید. حتی می‌توانید از اپلیکیشن‌های تایمر استفاده کنید که از تکنیک پومودورو بهره می‌برند تا این فرآیند جذاب‌تر شود و کودک را «در لحظه» نگه دارد. تقسیم کردن کارها به مراحل کوچکتر و یادآوری‌های ملایم و دوستانه هم اضطراب ناشی از شروع انجام یک کار را کمتر می‌کند.
چگونه می‌توانیم حمایت بیشتری ارائه دهیم؟
تکنیک‌های ذهن‌آگاهی (Mindfulness)
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که تمرین‌های ذهن‌آگاهی می‌توانند بهبود قابل توجهی در رفتار و توانایی کودکان برای تمرکز بر درس‌ها و تکالیف مدرسه ایجاد کنند. یکی از روش‌های ساده‌ی ذهن‌آگاهی این است که کودک در فضایی آرام بنشیند و روی تنفس خود تمرکز کند. حتی چند نفس عمیق پیش از شروع کلاس یا امتحان می‌تواند تاثیر مثبتی بر توانایی تمرکز داشته باشد. افزون بر این، تکنیک ۵-۴-۳-۲-۱ یک روش ساده و مؤثر در ذهن‌آگاهی است که به افراد کمک می‌کند تا توجه خود را به لحظه‌ی حال بازگردانند و از افکار پریشان و استرس‌زا خارج شوند. این تکنیک شامل پنج مرحله است که به تدریج توجه فرد را به پنج حس اصلی (بینایی، شنوایی، بویایی، لامسه، چشایی) معطوف می‌کند.
برای اجرای تکنیک ۵-۴-۳-۲-۱ از کودک بخواهید یک نفس عمیق بکشد و سپس این مراحل را دنبال کنید:
- ۵ چیز که می‌بیند: از کودک بخواهید به پنج چیزی که در اطراف خود می‌بیند توجه کند و آن‌ها را با صدای بلند نام ببرد. مثلاً بگوید: «یک کتاب می‌بینم»، «یک پرنده می‌بینم»، «یک توپ فوتبال می‌بینم».
- ۴ چیز که احساس می‌کند: از کودک بخواهید به بدن خود توجه و چهار چیزی را که می‌تواند لمس کند با صدای بلند بیان کند. برای مثال: «گرمای پاهایم را حس می‌کنم»، «موهای پشت گردنم را حس می‌کنم»، «نرمی صندلی‌ای که روی آن نشسته‌ام را حس می‌کنم».
- ۳ صدا که می‌شنود: از او بخواهید به صداهای مختلف در محیط اطراف خود گوش دهد، سه صدا را انتخاب کند و با صدای بلند بگوید. این صداها می‌توانند شامل صدای پرندگان، صدای هواپیمایی که در آسمان در حال عبور است یا صدای کولر خانه باشند.
- ۲ چیز که می‌بوید: به کودک بگویید دو بویی را که می‌تواند استشمام کند، نام ببرد. اگر در لحظه چیزی برای بو کردن ندارید، می‌تواند مکان خود را تغییر دهد تا چیزی را بو کند یا به رایحه‌ی مورد علاقهاش فکر کند.
- ۱ طعم که می‌چشد: به کودک بگویید به طعم یا مزه‌ای که در دهان احساس می‌کند توجه کند، حتی اگر مزه‌ای وجود ندارد، می‌توان طعم آخرین چیزی را که خورده به یاد آورد یا به طعم مورد علاقهاش فکر کند.
در پایان، کودک باید یک نفس عمیق دیگر بکشد تا آرامش بیشتری پیدا کند. این تمرین ساده به کودک کمک می‌کند تا ذهنش را از افکار منفی یا استرس‌زا دور کند و به لحظه‌ی حال بازگردد.
از ابزارهای دیگر نیز بهره بگیرید
- گوش دادن به موسیقی: شاید پخش موسیقی مناسب، مانند موسیقی بی‌کلام مخصوص تمرکز به کودک کمک کند کارهایش را با دقت بیشتری انجام دهد.
- نتیجه‌های کوچک را به رسمیت بشناسید: تلاش‌های کودک برای بهبود تمرکز، حتی در حد جزئی، شایسته‌ی تشویق هستند. این کار انگیزه‌ای بیشتری برای ادامه‌ی تلاش فراهم می‌کند.
- اطلاعات بیشتری درباره‌ی ADHD کسب کنید: با شناخت بهترِ علائمِ رایجِ فقدان تمرکز و سازوکار تمرکز در کودکان، می‌توانید حمایت‌های دقیق‌تر و مؤثرتری ارائه دهید.
با استفاده از این روش‌ها و حمایت مستمر، می‌توان به کودکان کمک کرد بر چالش‌های تمرکز غلبه کنند و پیشرفت‌های قابل‌توجهی داشته باشند. به خاطر داشته باشید کودکانی که مشکل تمرکز دارند، اغلب احساس می‌کنند درک نشده‌اند یا مورد قضاوت قرار گرفته‌اند. بنابراین، به فرزندتان اطمینان دهید که هدف شما کمک کردن است، نه انتقاد. ناتمام ماندن تکالیف یا به‌تعویق‌انداختنِ شروع برخی کارها همیشه به معنای تنبلی یا نافرمانی نیست. با صحبت‌کردن مداوم با کودکِ خود درباره‌ی روش‌های حفظ تمرکز، می‌توانید به‌طور مشترک راه‌حل‌های مناسبی برای نیازهای خاص او پیدا کنید.
منابع:
Understanding why kids have trouble with focus
5 common distractions for kids who struggle with focus
6 ways to help your child focus
5-4-3-2-1 Coping Technique for Anxiety: A Simple Grounding Exercise